Գոհար Աղջոյան
Մեր օրերում, հավանաբար, բոլորս էլ պատկերացում ունենք, թե ի՞նչ է կարծրատիպը և ինչպե՞ս կարող է այն ազդեցություն թողնել հասարակության որոշակի կատեգորիայի վրա: Ընդհանրապես, կարծրատիպային վերաբերմունքը՝ մարդու կամ մարդկանց խմբի նկատմամբ, մեզ խանգարում է հասարակության մեջ առողջ և մարդկային հարաբերություններ հաստատելուն: Բացի այդ, այդ անձինք և խմբերը հաճախ դառնում են ատելության, խտրականության, ահաբեկման և անհանդուրժողականության զոհ:
Ըստ գոյություն ունեցող ուսումնասիրությունների՝ մեր կարծրատիպային համոզմունքների ձևավորման վրա ազդում են այնպիսի գործոններ, ինչպիսիք են՝ ծնողներից և հասակակիցներից սովորելը, ինչպես նաև կարծրատիպային մտքերը մարդկանց մեջ տարածվում են բառապաշարի միջոցով (լեզու, հաղորդակցություն) և այլն։
Այս գործոնները թվարկելիս, կարևոր է նաև նշել լրատվամիջոցների մեծ դերը, որոնք կարծրատիպեր են տարածում գովազդի, հեռուստաշոուների, ֆիլմերի կամ սոցիալական ցանցերի միջոցով: Այս կարծրատիպերը կարող են լինել տարբեր տեսակի: Օրինակ՝ կրոնական, էթնիկական, սեռական, ռասիստական, տեսողական՝ որոնք կապված են մարդու ֆիզիկական տվյալների հետ:
Շատ հոլիվուդյան ֆիլմեր, հեռուստատեսային գովազդներ, սոցիալական ցանցերում արված հայտարարություններ առանձնանում են նաև իրենց գենդերային կարծրատիպերով:
Ադրիան Ֆերնհեմը և Թվիգի Մակը, 1999 թվականին ուսումնասիրել և վերլուծել են հեռուստատեսային գովազդների 14 հետազոտություններ, որոնք իրականացվել են 11 երկրներում 25 տարվա ընթացքում: Վերջերս հրապարակված զեկույցում պարզվել է, որ տղամարդիկ ավելի հաճախ են ներկայացվում որպես հեղինակավոր կերպարներ, քան կանայք:
Ֆիլմերի և գովազդային հոլովակների մեծ մասում տղամարդիկ ավելի հաճախ էին խաղում տարբեր մասնագիտական դերեր, իսկ կանայք՝ հիմնականում տնային տնտեսուհիներ են։ Իսկ մասնագիտական համատեքստում նրանք հիմնականում կատարում էին ուսուցչի դեր։ Օրինակ, այս կարծրատիպը մինչ օրս գոյություն ունի, շատերը դեռ կարծում են, որ աղջկա/կնոջ համար միակ հարմար մասնագիտություն և գործունեությունը՝ դասավանդելն է:
Այսօր կարծրատիպեր են տարածվում նաեւ ապատեղեկատվության տեսքով։ Մեր՝ բոլորիս, պարտքն է այս ամենը կամաց-կամաց արմատախիլ անել և վերահսկել լրատվամիջոցները, այսինքն՝ թույլ չտալ, որ լրատվամիջոցները վերահսկեն մեր կյանքն ու հարաբերությունները։
მედიის როლი სტერეოტიპების გავრცელებაში
გოჰარ აღჯოიან
დღესდღეობით, ალბათ ყველას გვაქვს წარმოდგენა იმაზე, თუ რა არის სტერეოტიპი და როგორ შეუძლია მას, გარკვეული ზეგავლენა ჰქონდეს საზოგადოების კონკრეტულ კატეგორიაზე. ზოგადად, სტერეოტიპული დამოკიდებულება ადანიანის ან ადამიანთა ჯგუფის მიმართ, ხელს გვიშლის, საზოგადოებაში ჯანსაღი და ჰუმანური ურთიერთობა დავამყაროთ. გარდა ამისა, აღნიშნული კონკრეტული პირები და ჯგუფები ხშირად ხდებიან სიძულვილის, დისკრიმინაციის, ბულინგისა და არატოლერანტული მოპყრობის მსხვერპლები.
არსებული კვლევების თანახმად, ჩვენი სტერეოტიპული რწმენების ჩამოყალიბებაზე მოქმედებენ ისეთი ფაქტორი, როგორიცაა მშობლებისა და თანატოლებისგან დასწავლა, ასევე, სტერეოტიპული აზრები ადამიანებს შორის ვრცელდება ლექსიკის საშუალებით (ენა, კომუნიკაცია) და ა.შ.
ამ ფაქტორების ჩამოთვლისას, აუცილებელია მედიასაშუალებების დიდი როლის აღნიშვნაც, რომლებიც სტერეოტიპებს ავრცელებენ რეკლამების, სატელევიზიო გადაცემების, ფილმებისა თუ სოციალური ქსელების მეშვეობით. ეს სტერეოტიპები შეიძლება იყოს სხვადასხვა სახის, მაგალითად: რელიგიური, გენდერული, ეთნიკური, სექსუალური, რასისტული, ვიზუალური – რაც უკავშირდება ადამიანის ფიზიკურ მონაცემებს.
ძალიან ბევრი ჰოლივიდური ფილმი, სატელევიზიო რეკლამა, სოციალურ ქსელში გავრცელებული განცხადება გამოირჩევა გენდერული სტერეოტიპებით.
Adrian Furnham and Twiggy Mak-მა 1999 წელს, შეისწავლეს და გააანალიზეს სატელევიზიო რეკლამებზე ჩატარებული 14 კვლევა, რომლებიც ტარდებოდა 11 ქვეყანაში, 25 წლის განმავლობაში. ბოლოს მიღებული ანგარიშის თანახმად გამოვლინდა, რომ მამაკაცები უფრო ხშირად იყვნენ წარმოჩენილნი ავტორიტეტულ ფიგურების როლში, ვიდრე – ქალები. ფილმების და რეკლამების უმეტესობაში მამაკაცები უფრო ხშირად ასრულებდნენ სხვადასხვა პროფესიულ როლს, ქალებს კი უფრო მეტად ჰქონდათ დიასახლისების როლები, პროფესიულ ჭრილში კი ისინი ძირითადად ასრულებდნენ მასწავლებლის როლებს. მაგალითად, ეს სტერეოტიპი დღემდე არსებობს; ძალიან ბევრი დღემდე ფიქრობს, რომ გოგოსთვის/ქალისთვის, ერთადერთი შესაფერისი პროფესია და საქმიანობა არის მასწავლებლობა.
დღეს სტერეოტიპები ვრცელდება დეზინფორმაციის სახითაც. ჩვენი, ყველას ვალდებულებაა, რომ ნელ-ნელა და ერთობლივი ძალებით გავაქროთ ეს ყველაფერი და ვაკონტროლოთ მედია, ანუ არ მივცეთ საშუალება, რომ მედიამ გააკონტროლოს ჩვენი ცხოვრება და ურთიერთობები.
