Hər hansısa bir dövlətin siyasi, iqtisadi, sosial və digər çoxşaxəli vəzifələrinin yerinə yetirilməsi yalnız dövlət büdcəsi vasitəsilə maliyyələşdirlir. Dövlət büdcəsinin vəsaiti ictimai xarakter daşıyır və bütün cəmiyyətin ondan faydalanma və qanun çərçivəsində öz məksədləri üçün istifadə etməyə haqqı var.  Əlbətdə faydalanma müxtəlif formalarda – birbaşa və dolayı yollarla  baş verir. Əsas məsələ cinsi ayrı-seçkilik qoyulmadan qadın və kişilər üçün bu vəsaitlərdən faydalanmağa bərabər imkanların təmin edilməsidir. Bunu etmək üçün isə dövlət büdcəsini panlaşdıran zaman gender məsələlərinin nəzərə alınması əsas şərtdir.

Mübahisəsiz mövzudur ki, kişilərin qadınlara nisbətən bu imkanlardan istifadə etmə imkanı olduqda yüksəkdir. Əlbətdə bunun bir çox səbəbləri olsa da dəfələrlə vurğulandığı kimi, ən başlıca və ciddi səbəbi, cəmiyyətdə qadınlara münasibətdə ədalətsizliyin və gender bərabərsizliyinin göstəricisidir.

Əlbətdə bu tipli ədalətsizliklərin aradan qaldırılması asan proses deyil, ancaq vurğulamaq lazimdir ki, çətin proses olsa da mümkündür. Bu bərabərsizliyin aradan qaldırılma vasitəsi olaraq  “gender büdcəsi”-nin tətbiq edilməsi təklif edirlir. Mütəxəsislər qeyd edirlər ki, “Gender büdcəsi” – dövlətin sosial siyasətində qadın və kişilərin maraqlarını nəzərə almağa, hökumətin iqtisadi qərarlarının sosial nəticələrini qabaqcadan görməyə imkan verir.

Qeyd etmək lazımdır ki, bu kimi məsələlərə inkişaf etmiş dövlətlər çox böyük diqqət yetirirlər.

BMT-nin 1995-ci ildə Pekində keçirilən 4-cü Beynəlxalq Qadın Konfransında qəbul edilmiş Fəaliyyət Platformasın 164-cü bəndinə əsasən “qadınların iqtisadi potensialı və iqtisadi müstəqilliyi məsələsinə baxılan zaman hökumətlər və prosesin digər iştirakçıları  özlərinin bütün strategiya və proqramlarında gender problemini nəzərə almağa yönəlik elə fəal və real siyasətin işlənilməsinə nail olmalıdırlar ki, qərarlar qəbul edilənədək həm qadınlar, həm də kişilər üçün onların nəticələrini qiymətləndirməyə imkan versin”.

Platformanın 345 və 346-cı maddələri birbaşa olaraq gender büdcəsi ilə bağlıdır. 345-ci maddə dövlət proqramları və siyasətləri üzrə büdcə qərarlarında gender perspektivinin inteqrasiyasını, eyni zamanda gender bərabərliyinin təmin edilməsi üçün hökumətlərdən adekvat maliyyələşmə prosesi tələb edir.

346-cı maddə isə hökumətlərin qadınların büdcə xərclərindən necə faydalandığının sistemli şəkildə monitorinqinin aparmasını, habelə büdcənin dövlət xərclərinə bərabər çıxışa imkan verən şəkildə tərtibini nəzərdə tutur.

Qeyd edilməlidir ki, “gender büdcəsi” sırf qadınlar üçün nəzərdə tutulmuş bir mexanizim deyil. Onun vəzifəsi dövlətin, bələdiyyələrin və digər ictimai idarəetmə qurumları resurslarından qadın və kişilərin bərabər faydalanma imkanlarını təmin etməkdən ibarətdir. Gender büdcəsi bir çox hallarda “qadın büdcəsi” kimi hallandırılsa da yuxarıda da qeyd etdiyim kimi heçdə sadecə qadınlar üçün nəzərdə tutulmuş bir büdcə deyil. Gender budcəsinin məksədi dövlət xidmətləri sahəsində qadın və kişilərə yaradılan imkanların bərabərliyini təmin etməkdir.

Gender büdcələməsinin tətbiqi qadınların ictimai resurslara çıxışının artırılmasına, dövlət büdcəsinin gender perspektivi baxımından effektivliyinin artırılmasına, vətəndaş cəmiyyəti təşkilatlarının, həmçinin qeyri-hökümət təşkilatlarının büdcə qərarlarının qəbulu prosesindəki rolunun fəallaşmasına gətirib çıxarır.

                                    გენდერული ბიუჯეტირება

უპირველეს ყოვლისა, უნდა აღინიშნოს, რომ სახელმწიფოს პოლიტიკური, ეკონომიკური, სოციალური და სხვა მრავალმხრივი ამოცანების განხორციელება ფინანსდება მხოლოდ სახელმწიფო ბიუჯეტის საშუალებით. სახელმწიფო ბიუჯეტის სახსრებს აქვთ საზოგადოებრივი დანიშნულება და მთელ საზოგადოებას აქვს უფლება, ისარგებლოს მათით და გამოიყენოს ისინი საკუთარი მიზნებისთვის კანონის შესაბამისად. რა თქმა უნდა, სარგებელი სხვადასხვა ფორმით მოიაზრება, როგორც პირდაპირი, ისე – არაპირდაპირით. მთავარია, უზრუნველყოფილ იქნას ქალებისა და მამაკაცების თანაბარი წვდომა ამ რესურსებზე, სქესის ნიშნით დისკრიმინაციის გარეშე. ამისათვის აუცილებელია სახელმწიფო ბიუჯეტის დაგეგმვისას გენდერული საკითხების გათვალისწინება.

უდავოა, რომ მამაკაცები უფრო ხშირად იყენებენ ამ შესაძლებლობებს, ვიდრე – ქალები. ამას, რა თქმა უნდა, მრავალი მიზეზი აქვს, მაგრამ როგორც არაერთხელ აღინიშნა, მთავარი და ყველაზე სერიოზული მიზეზი არის საზოგადოებაში უსამართლობა და გენდერული უთანასწორობა ქალების მიმართ.

რა თქმა უნდა, ამ ტიპის უსამართლობის აღმოფხვრა არ არის მარტივი, მაგრამ უნდა აღინიშნოს, რომ ეს შესაძლებელია, თუმცა რთული პროცესია. ისინი გვთავაზობენ “გენდერული ბიუჯეტირების” შემოღებას, როგორც ამ უთანასწორობის აღმოფხვრის საშუალებას. ექსპერტების აზრით, “გენდერული ბიუჯეტი” საშუალებას იძლევა, გავითვალისწინოთ ქალისა და მამაკაცის ინტერესები სახელმწიფოს სოციალურ პოლიტიკაში, პროგნოზირდეს მთავრობის ეკონომიკური გადაწყვეტილებების სოციალური შედეგები.

უნდა აღვნიშნო, რომ განვითარებულ ქვეყნებში დიდ ყურადღებას აქცევენ ამ საკითხს.

1995 წელს პეკინში ქალთა მე -4 საერთაშორისო კონფერენციაზე მიღებული სამოქმედო პლატფორმის 164-ე მუხლის თანახმად, ”ქალთა ეკონომიკური პოტენციალისა და ეკონომიკური დამოუკიდებლობის განხილვისას, მთავრობებმა და სხვა დაინტერესებულმა მხარეებმა უნდა უზრუნველყონ გენდერული საკითხების გათვალისწინება ყველა მათგანში. სტრატეგიები და პროგრამები: მათ უნდა შეიმუშაონ აქტიური და რეალისტური პოლიტიკა, რომელიც ქალებსა და მამაკაცებს საშუალებას მისცემს, შეაფასონ თავიანთი შედეგები გადაწყვეტილების მიღებამდე”.

პლატფორმის 345-ე და 346-ე მუხლები პირდაპირ კავშირშია გენდერულ ბიუჯეტირებასთან. 345-ე მუხლი მოითხოვს გენდერული პერსპექტივების ინტეგრირებას საბიუჯეტო გადაწყვეტილებებში სახელმწიფო პროგრამებისა და პოლიტიკის შესახებ, აგრეთვე მთავრობის მხრიდან ადეკვატური დაფინანსების პროცესს, გენდერული თანასწორობის უზრუნველსაყოფად.

346-ე მუხლი ითვალისწინებს სისტემური მონიტორინგის განხორციელებას, თუ როგორ განკარგავენ მთავრობები ქალთა ბიუჯეტის ხარჯებს, ასევე ბიუჯეტს, რომელიც საშუალებას იძლევა, თანაბარი წვდომა ჰქონდეს სახელმწიფო ხარჯებს.

უნდა ითქვას, რომ ”გენდერული ბიუჯეტი” არ არის მხოლოდ ქალის მექანიზმი. მისი მისიაა, უზრუნველყოს, რომ ქალებსა და მამაკაცებს თანაბარი წვდომა ჰქონდეთ სახელმწიფოს, მუნიციპალიტეტებისა და სხვა სახელმწიფო მართვის ორგანოების რესურსებზე. მიუხედავად იმისა, რომ გენდერული ბიუჯეტირება ხშირად მოიხსენიება, როგორც “ქალის ბიუჯეტი”, როგორც ზემოთ აღვნიშნე, ეს არ არის მხოლოდ ქალის ბიუჯეტი. გენდერული ბიუჯეტის მიზანია ქალთა და მამაკაცთა თანაბარი შესაძლებლობების უზრუნველყოფა საჯარო სამსახურებში.

გენდერული ბიუჯეტირების დანერგვა იწვევს საზოგადოებრივ რესურსებზე ქალთა ხელმისაწვდომობის ზრდას, სახელმწიფო ბიუჯეტის ეფექტურობას გენდერული პერსპექტივების თვალსაზრისით და სამოქალაქო საზოგადოების ორგანიზაციების, აგრეთვე არასამთავრობო ორგანიზაციების როლის გააქტიურებას ბიუჯეტის გადაწყვეტილების მიღების პროცესში.

ავტორი: აიჰან გასანოვი