İnsanlar sosial varlıq olduqları üçün həyatın hər mərhələsində sosial mühitləri ilə davamlı qarşılıqlı əlaqədə olurlar  (ailə,qohum,qonşu,dost tanış və s). Fərdlər Gündəlik həyatda qarşılıqlı təsirlər nəticəsində  stereotip və müxtəlif qərəzlər baxımından qiymətləndirilirlər.  Bu Stereotiplər Kişilərlə qadınlar arasında ,bir çox insan və qrup arasında ya müsbət, ya da mənfi ola bilər.

Cəmiyyətlərin və qrupların bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqəsi nəticəsində bəzi stereotip mühakimələr ortaya çıxır.  Bəzən bu böyük mübarizələrədə səbəb ola bilir.Son zamanlarda bu tip stereotiplərin cəmiyyət tərəfindən qəbul edilməsi  sosial bir dəyər halına gəlməsinə səbəb oldu.Əsasən cəmiyyətə hakim olan ənənəvi dəyərlər(Mentalitet) qadın anlayışının sosial həyatda fərqli şəkildə qəbul edilməsinə və təsvir edilməsinə səbəb olmur.

Sosial həyatda qadın fenomeninin qiymətləndirilməsində cəmiyyətin mədəniyyəti böyük əhəmiyyət kəsb edir. Cəmiyyətin hakim mədəniyyəti, ənənəvi dəyərləri və din mədəniyyətinin təsiri altına düşməsi nəticəsində qadın stereotiplərinin ortaya çıxması qaçınılmazıdır.Cinsi şəxsiyyətin, cinsi  rolların və ictimai həyatda cinsi davranışların fərqləndirici xüsusiyyətlərini ortaya qoyur.  Biz dərk etməliyik ki Kişi-qadın münasibətlərinin sosial dəyərlərlə təyin olunması eyni dəyərlərin nəsildən-nəslə ötürülməsi ilə nəticələnir.  Dəvamlı bir dəvamçı olmayada bilər!!Bundan əlavə, kişi kimliyini qadın baxımından qiymətləndirmək və ya qadın kimliyini kişi baxımından qiymətləndirmək cəmiyyətdən cəmiyyətə, mədəniyyətdən mədəniyyətə və hətta bölgədən bölgəyə fərqlidir.  Sosial-mədəni, sosial-iqtisadi səviyyə, təhsil və ənənələrin təsiri ilə fərqlənən qadınlarla bağlı stereotiplər modernləşmə prosesində dəyişiklik göstərmir .Bunları statistikaya əsaslanaraq demek olar ki günbəgün artmaqdadır.sosial stereotiplərin dəyişəcəyi inandırıcı görünmür.

Gündəlik həyatımızda bilə-bilə istifadə etmədiyimiz stereotiplər “Stereotipləşdirmə” şəklində meydana çıxır.  “sərt xarakter” və ya “Qərəz “mənasını verir.    əsasən qadınlara qarşı bu zidd baxış prossesi alçaldıılmış, tipikləşdirilmiş şəkildədir. Təəbii olaraq Stereotiplər fərqli cəmiyyətlər, fərqli bölglələr ,etnik qruplar ve dəyərlərə sahib qruplar əsas  götürərək o dəyişə bilər. Qadınlar ve kişilər arası stereotiplərə misal olaraq bunları göstərə bilərik:

• qadınlar gözəldir;
• Oğlanlar güclüdür;
• qadınlar emosionaldır;
• oğlanlar cəsarətlidir;
• qadınlar yumşaq;
• oğlanlar kobuddur;
• qadınlar itaətkar;
• oğlanlar isə üstünlük təşkil edir;
• qadınlar kişilərdən daha az qazanmalıdırlar;
• qadınların universitetə ​​getməsinə təhsil almasına ehtiyac yoxdur;
• qadınlar idman etməməlidirlər;
• qadınlar siyasətçi ola bilməzlər;
• qadınlar sakit olmalı və kişilərlə danışmamalıdır;
• qadınlar yemək bişirməli və ev işləri görməlidirlər;
• qadınlar uşaq böyütməkdən məsuldurlar;
• qadınların texniki bacarıqları yoxdur və əl bacarığı tələb olunan işlərdə işləyə bilməzlər;
• kişilər tibb bacıları ola bilməzlər, yalnız həkim ola bilərlər;
• kişilər çirkli iş edə bilər, kişilər ev işləri ilə məşğul ola bilmirləz və uşaqların baxımı üçün məsuliyyət daşımırlar;
• yalnız kişilər yüksək vəzifələrə qalxa bilər;
• kişilər arvadlarına nə edəcəyini söyləyirlər;
• kişilər tənbəl və nizamsızdırlar;
• elm, mühəndislik və texniki sahələrdə yalnız kişilər işləyə bilər və s.

“Stereotiplər öz mövqelərini qanuniləşdirən müdafiə vasitələri ilə yanaşı obyektiv və balanslı mühakiməni əngəlləyən kor nöqtələr kimi başa düşülür.” Fərd bir mövqedə düşməmək üçün obyektiv olmayan və bəlkə də qərəzli bir müdafiə mexanizminə sahibdir. Statistik araşdırmaları əzas alaraq Psixologlara  görə stereotiplər “müdafiə mexanizmləri, xüsusilə narahatlığı azaltmaqdır” .Fərd daha rahat hiss etdiyi hissləri, düşüncələri və davranışları etdikdə meydana gəlir.  Vaxt keçdikcə bu davranışlar, hisslər və düşüncələr adi hala gəlir və klişelərə  çevrilir.  Bu vəziyyət cəmiyyətdə normal qəbul edilir və hətta cəmiyyətə aid edilir.  Bu şəkildə insanları bir sıra növ və növə görə ayırmağa imkan verən bir zehni quruluş formasına çevrilir.Bu prosses cəmiyyətdəm qadınları daha çox ayıran ,uzaqlaşdıran prossesdir.

Qadın fenomeni uzun illərdir bir çox sahələrdə tədqiqat mövzusudur və ya qınanılan obyektdir. Bəzən qadın fenomenini cəmiyyətdəki yerinə baxdıqda tərəddüt etməmək qeyri-mümkündur. Cinsiyyətlə bağlı stereotiplərin var olması qadınların cəmiyyətdəki rollarından qaynaqlandığı düşünmək olar.  Kişilərin evə çörək gətirməsi və ev işləri görən qadınların meydana çıxdığı cinsi iş bölgüsü aradan qalxmadıqca vəziyyətin dəyişəcəyi mümkün görünmür.

Müəllif: Lalazar Həsənova

—————————-

სტერეოტიპად გადაქცეულების სერიიდან…

ადამიანები სოციალური არსებები ვართ. ამიტომაც, ცხოვრების ყოველ ეტაპზე სოციალურ გარემოსთან მუდმივ ურთიერთკავშირში გვიწევს შესვლა (ოჯახი, ნათესავი, მეზობელი, ახლობელი, მეგობარი და ა.შ). ყოველდღიურ ცხოვრებაში ურთიერთქმედების შედეგად, ინდივიდებს ხშირად აფასებენ სტერეოტიპებისა და სხვადასხვა ცრურწმენების მიხედვით. ეს სტერეოტიპები შეიძლება იყოს დადებითი ან უარყოფითი ქალებსა და მამაკაცებზე, სხვადასხვა ადამიანსა და ჯგუფზე.

ზოგიერთი სტერეოტიპი საზოგადოებებისა და ჯგუფების ურთიერთქმედების შედეგად წარმოიქმნება. ზოგჯერ ამან შეიძლება დიდი ბრძოლები გამოიწვიოს. ბოლო პერიოდში საზოგადოების მიერ ასეთი სტერეოტიპების მიღება სოციალური ღირებულება გახდა. ზოგადად, ტრადიციული ღირებულებები (მენტალიტეტი), რომლებიც საზოგადოების სოციალურ ცხოვრებაშია გაბატონებული, იწვევს ქალის განსხვავებულ აღქმას.

ქალის ფენომენის შესაფასებლად, საზოგადოებრივ კულტურას უდიდესი მნიშვნელობა აქვს ქალის ცხოვრებაში. გარდაუვალია, რომ ქალთა სტერეოტიპები გაჩნდეს საზოგადოების დომინანტური კულტურის, ტრადიციული ღირებულებებისა და რელიგიური კულტურის გავლენის შედეგად, რაც ავლენს სექსუალური იდენტობის, სექსუალური როლებისა და სექსუალური ქცევის გამორჩეულ მახასიათებლებს საზოგადოებრივ ცხოვრებაში. უნდა გვესმოდეს, რომ ქალისა და მამაკაცის ურთიერთობის განსაზღვრა სოციალური ფასეულობებით იწვევს ერთი და იგივე ღირებულებების გადაცემას თაობიდან თაობაზე. შეიძლება, ეს არ იყოს მყარი მემკვიდრეობა. გარდა ამისა, ქალის იდენტობის შეფასება ქალისავე თვალსაზრისით, ან კაცის თვალსაზრისით, განსხვავდება სხვადასხვა საზოგადოებასა და კულტურაში, ასევე რეგიონებს შორის. სტერეოტიპები ქალების შესახებ, რომლებზეც გავლენას ახდენს სოციალურ-კულტურული, სოციალურ-ეკონომიკური ფაქტორი, განათლება და ტრადიციები, არ იცვლება მოდერნიზაციის პროცესში. დაკვირვევების შედეგად ჩანს, რომ ისინი დღითიდღე ფართოვდება.

სტერეოტიპები განიხილება, როგორც ბრმა წერტილები, რომლებიც ხელს უშლიან ობიექტურ და გაწონასწორებულ განსჯას, ლეგიტიმაციას უკეთებენ ადამიანის პოზიციას. ბუნებრივია, სტერეოტიპები შეიძლება შეიცვალოს სხვადასხვა საზოგადოების, სხვადასხვა რეგიონის, ეთნიკური ჯგუფებისა და ღირებულებების მქონე ჯგუფებში. ქალებსა და მამაკაცებს შორის სტერეოტიპების მაგალითებია:

• ქალი ლამაზია;
• ბიჭები ძლიერები არიან;
• ქალი ემოციურია;
• ბიჭები მამაცები არიან;
• ქალი დამთმობია;
• ბიჭები არიან უხეშები;
• ქალები მორჩილნი არიან;
• ბიჭებს უპირატესობას ანიჭებენ;
• ქალებს ნაკლები შემოსავალი უნდა ჰქონდეთ, ვიდრე კაცებს;
• არ არის საჭირო ქალების უნივერსიტეტში წასვლა;
• ქალებმა არ უნდა ივარჯიშონ;
• ქალი არ შეიძლება, იყოს პოლიტიკოსი;
• ქალები უნდა იყვნენ მშვიდები და არ ესაუბრონ მამაკაცებს;
• ქალებმა უნდა მოამზადონ საჭმელი და გააკეთონ საშინაო საქმეები;
• ქალები არიან პასუხისმგებლები ბავშვების აღზრდაზე;
• ქალებს არ აქვთ ტექნიკური უნარები და არ შეუძლიათ იმუშაონ სამუშაოებზე, რომლებიც საჭიროებს სახელმძღვანელო უნარებს;
• მამაკაცი არ შეიძლება, იყოს ექთანი, შეიძლება იყოს მხოლოდ ექიმი;
• კაცებს შეუძლიათ ბინძური სამუშაოს შესრულება, კაცებს არ შეუძლიათ სახლის სამუშაოები და არ არიან პასუხისმგებლები ბავშვის მოვლაზე;
• მხოლოდ მამაკაცებს შეუძლიათ დაწინაურება;
• კაცები ეუბნებიან თავიანთ ცოლებს, რა უნდა გააკეთონ და რა არა;
• მამაკაცი ზარმაცი და მოუწესრიგებელია;
• მხოლოდ მამაკაცებს შეუძლიათ, იმუშაონ სამეცნიერო, საინჟინრო და ტექნიკურ სფეროებში და ა.შ.

”სტერეოტიპები განიხილება, როგორც ბრმა წერტილები, რომლებიც ხელს უშლიან ობიექტურ და გაწონასწორებულ განსჯას. ინდივიდს აქვს თავდაცვის მექანიზმი, რომელიც არ არის ობიექტური და, შესაძლოა, მიკერძოებულია, რომ პოზიციაში არ ჩავარდეს. სტატისტიკური კვლევის საფუძველზე, ფსიქოლოგები ამბობენ, რომ სტერეოტიპები არის “თავდაცვის მექანიზმები, განსაკუთრებით – შფოთვის შესამცირებლად”. ეს დროთა განმავლობაში, ეს ქცევები, გრძნობები და აზრები ნორმალური ხდება და კლიშეებად იქცევა. ეს სიტუაცია საზოგადოებაში მიღებულია, როგორც ნორმალური და საზოგადოებასაც კი ეხება. ამ გზით, ეს იქცევა ფსიქიკური სტრუქტურის ფორმად, რომელიც საშუალებას აძლევს ადამიანებს, სხვები დაახარიხსონ რიგ ტიპებად და სახეობებად. ეს არის პროცესი, რომელიც კიდევ უფრო აშორებს და აშორებს ქალებს საზოგადოებისგან.

ქალის ფენომენი მრავალი წლის განმავლობაში მრავალ სფეროში იყო კვლევის ან დაგმობის საგანი. ზოგჯერ შეუძლებელია ყოყმანობდე, როდესაც საზოგადოებაში ქალის ფენომენის ადგილს უყურებ. შეიძლება ვიფიქროთ, რომ გენდერული სტერეოტიპების არსებობა გამომდინარეობს ქალის როლიდან საზოგადოებაში. ნაკლებად სავარაუდოა, რომ სიტუაცია შეიცვლება, სანამ სურათს გენდერული დაყოფა არ ჩამოცილდება, თუ მამაკაცების მოვალეობა მხოლოდ სახლში პურის მოტანა, ქალების კი მხოლოდ სახლის საქმეების შემსრულება იქნება.

ავტორი: ლალაზარ გასანოვა