Հայկական խոհանոցի առանձնահատկությունները թվելիս պետք է առանձնացնենք այն հանգամանքը, որ հայկական մշակույթում խոհանոցը սերտորեն կապված է հյուրընկալության և հյուրասիրության հետ: Խոհանոցը միայն սնունդ չէ, այն ազգային մտածողության և մշակույթի մի մասն է կազմում, որի միջոցով ճանաչում են երկրին և ժողովրդին:
Այսօր ծանոթանալու ենք հայկական ամենահամեղ կերակուրներից մեկի պատմությանը ՝ Հարիսայի։
Հարիսան դարերի պատմություն ունի, որը ավանդական սիրված և անուշաբույր կերակրատեսակ է։ Հարիսա բառը ծագել է հարել բառից։
Ըստ ավանդույթի, երբ Գրիգոր Լուսավորիչը Խոր վիրապից դուրս գալով, գնացել է Վաղարշապատ, վաթսուն օր շարունակ քարոզ է կարդացել տեղի հեթանոս հայերին, որոնք հետաքրքրությամբ լսել են նրան։ Աղքատներին ճաշ տալու համար նա հրամայել է գյուղացիներին շատ յուղ ու ոչխար բերել։ Երբ բերում են յուղն ու ոչխարը, Լուսավորիչը մորթել է տալիս ոչխարները. մեծ-մեծ կաթսաներ են դնում կրակների վրա, միսը լցնում մեջը և կորկոտն (ձավարը) էլ վրան։
Հարիսան Մուսալեռցիների համար պատմական անցյալ և խորհուրդ ունի։ Մուսա լեռան հերոսամարտի ընթացքում, պաշարված Մուսալեռցիները, ունենալով միայն ցորեն ու այծի միս, պատրաստել են ապուր և փրկվել սովից։ Հարիսան կենսական նշանակություն է ունեցել նրանց գոյատևման համար: Մուսալեռ գյուղը հիմնելուց հետո ամեն տարի՝ սեպտեմբերի երրորդ կիրակի օրն այստեղ հարիսա էին եփում՝ այդպիսով նշելով Մուսա լեռան հաղթական ինքնապաշտպանությունը: Հարիսան հայտնի է իր տարատեսակներով: Պահքի շրջանում հարիսա պատրաստել են ուտելի բույսերից և ընդեղենից: Հայաստան աշխարհում պատրաստում են հարիսայի երեք տեսակ: Մուսալեռում հարիսան պատրաստում են ընկույզով, ինչ վերաբերում է Ապարանի հարիսային, այն ճակնդեղով է։ Հարիսան հայոց բանակի ամենօրյա ուտեստներից է եղել, քանի որ շատ սննդարար է և ունի օգտակար հատկություններ: Ամանորին պատրաստվող հարիսան տարբերվում էր ամբողջ տարվա ընթացքում պատրաստվող հարիսայից, որովհետև այն եփում էին թոնրի մարմանդ կրակի վրա և ընդհանրապես չէին խառնում, որպեսզի տարին հաշտ ու խաղաղ անցներ:
Ճանաչելով մեր ավանդական ուտելիքները, կզգանք դարերից եկած մշակույթի ուժը։————
სომხური ტრადიციული კერძი – „ჰარისა“ სომხური სამზარეულოს თავისებურებების ჩამოთვლისას, უნდა გამოვყოთ ის ფაქტი, რომ სომხურ კულტურაში სამზარეულო მჭიდრო კავშირშია სტუმართმოყვარეობასთან. აქაური სამზარეულო არ არის მხოლოდ საკვები, ის არის ეროვნული აზროვნებისა და კულტურის ნაწილია, რომლის მეშვეობითაც იცნობენ ქვეყანას და ხალხს. დღეს ჩვენ გავეცნობით ერთ-ერთი უგემრიელესი სომხური კერძის, ჰარისას ისტორიას. ჰარისას, როგორც ტრადიციულად საყვარელ და არომატულ კერძს, მრავალსაუკუნოვანი ისტორია აქვს. სიტყვა “ჰარისა” მომდინარეობს სიტყვისგან “მორევა”. ტრადიციის მიხედვით, როდესაც გრიგორ ლუსავორიჩი ხორ ვირაპიდან ვაღარშაფატში ჩავიდა, სამოც დღეს უქადაგებდა ადგილობრივ წარმართ სომხებს, რომლებიც ინტერესით უსმენდნენ მას. მან სოფლის მოსახლეობას ურჩია, ღარიბების გამოსაკვებად ბევრი ზეთი გამეოხადათ და ცხვარი მოეშენებინათ. როცა ზეთი და ცხვარი მოჰქონდათ, სომეხთა განმანათლებელის ბრძანებით იკვლებოდა ცხვარი. ცეცხლზე დგამდნენ დიდ ქოთნებს, შიგ ყრიდნენ ხორცს, ზემოდან კი აყრიდნენ კორკოტს (ხორბალს). ჰარისას მუსალერელებისთვის ისტორიული წარსული და მნიშვნელობა აქვს . მუსას მთაზე გმირული ბრძოლის დროს, ალყაში მოქცეული მუსალერები წვნიანს მხოლოდ ხორბლისა და თხის ხორცით ამზადებდნენ და შიმშილს ამით გადაურჩნენ. ჰარისა სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანი იყო მათი გადარჩენისთვის. სოფელ მუსალერის დაარსების შემდეგ, ყოველწლიურად, სექტემბრის მესამე კვირას, აქ ჰარისას ამზადებდნენ, რითიც მუსას მთის გამარჯვებული დაცვა აღინიშნებოდა. არსებობს ჰარისას სხვადასხვა სახეობა. მარხვის დროს, ჰარისა მზადდება საკვები მცენარეებისა და თხილისგან. სომხეთში სამი სახის ჰარისას ამზადებენ. მუსალერში ჰარისა ნიგვზით მზადდება, ხოლო აპარანული ჰარისა – ჭარხლით. ჰარისა სომხური ჯარის ერთ-ერთი ყოველდღიური კერძი იყო, რადგან ის ძალიან ნოყიერია და სასარგებლო თვისებებით გამოირჩევა. საახალწლო ჰარისა განსხვავდებოდა მთელი წლის ჰარისასგან, რადგან თონეში დაბალ ცეცხლზე იხარშებოდა და საერთოდ არ ურევდნენ, რომ წელი მშვიდი ყოფილიყო. ჩვენი ტრადიციული კერძების გაცნობისას, მრავალსაუკუნოვანი კულტურის ძალა იგრძნობა.