ავტორი: თაჯ რაი Tage Rai

ზოგიერთი ადამიანი სასტიკია. ზოგი კონტროლს კარგავს. მაგრამ, ძალადობის შემთხვევების უდიდესი ნაწილი აუხსნელია. ახალი თეორია ამ საკითხს აშუქებს.

თავის წიგნში „ბოროტება: ადამიანის შინაგანი ძალადობა და სისასტიკე“ (Evil: Inside Human Violence and Cruelty, 1999), ფსიქოლოგი როი ბაუმაისტერი (Roy Baumeister) ავითარებს მოსაზრებას, თითქოს ადამიანებს ჰგონიათ, რომ მოძალადეების დიდი უმრავლესობა სადისტია, რომელიც უდანაშაულო მსხვერპლის ტანჯვით სიამოვნებას იღებს. შეუძლებელია, განსაკუთრებული სისასტიკით ჩადენილ დანაშაულებში „ცუდი“ ადამიანები არ დავინახოთ: არაადამიანი მონსტრები, რომლებსაც ელემენტარული მორალური გრძნობები არ გააჩნიათ. ბაუმაისტერი ამ მოვლენას „სუფთა ბოროტების შესახებ მითს“ უწოდებს, მითს, რადგან ეს სიმართლე არაა.

მიუხედავად მისი არსებობის შესახებ ფართოდ გავრცელებული მოსაზრებისა, სადიზმი იმდენად იშვიათია, რომ ოფიციალური ფსიქიატრიული დიაგნოზიც კი არაა. მისი ახლო ნათესავია ფსიქოპათია, მაგრამ ფსიქოპათია სხვების ტანჯვით მიღებული ბოროტი სიხარულით არ ხასიათდება. ზოგადი დახასიათებით, ფსიქოპატებს მსხვერპლის მიმართ მორალური ემოციები და თანაგრძნობა არ გააჩნიათ. მათ შეუძლიათ, საკმარისად სასტიკნი იყვნენ: სისხლის სამართლის დამნაშავეების ფართომასშტაბიან კვლევაში აღმოჩნდა, რომ ძალადობრივი დანაშაულების დაახლოებით 10%-ს სჩადიან ფსიქოპათიის არმქონე პირები. ამ დროს, ფსიქოპატიის დიაგნოზის მქონე ადამიანები მთელი მსოფლიოს მოსახლეობის 1%-ს შეადგენენ.

ეს კვლავ აუხსნელს ტოვებს ძალადობრივი დანაშაულების დიდ უმრავლესობას. ადამიანები, რომლებიც ფსიქოპატები არ არიან, სხვა ადამიანებს გაცილებით მეტ ტკივილს აყენებენ, ვიდრე – ფსიქოპატები. ეს მოძალადეები მონსტრები არ არიან. რა არის მათი მოტივაცია?

ბევრი ჩვენგანი არასოდეს იმოქმედებს უკიდურესი სისასტიკით. ჩვენ არასოდეს გავისვრით იარაღს, სიკვდილამდე არავის მივიყვანთ, ბომბს არ ჩავდებთ ზანდუკში, არავის გავაუპატიურებთ, არ დავწვავთ და არ ავაფეთქებთ გადავსებულ კაფეს. როდესაც გადავაწყდებით ამ თითქოსდა უშედეგო ქმედებებს, თითქოსდა გაუგებრობაში აღმოვჩნდებით. რა შესაძლო მიზანს უნდა ასრულებდნენ ეს ადამიანები? რატომ ტკენენ და ხოცავენ ერთმანეთს ისინი?

ეს უპასუხო კითხვად ჟღერს. მაგრამ, პასუხი მაინც არსებობს. უბრალოდ, იგი მარტივი, მყარი და ძალზე საგანგაშოა. ჩვენ უნდა დავემშვიდობოთ იმ გაგებას, რომელიც ჩვენს ფასეულობებს, ჩვენი ცხოვრების ნირს ემუქრება. ჩვენ უფსკრულს თვალი უნდა გავუსწოროთ.

დღეისათვის, ძალადობის გაგების ორი მთავარი მიდგომა არსებობს, ორივე წარუმატებელი. პირველს „შენჯღრევის თეორიას“ ვუწოდებდი. შესაძლოა, ისტორია მიდის და ჩვეულებრივ ადამიანებსაც გააჩნიათ მძლავრი იმპულსები, რომლებიც, ჩვეულებრივ კონტროლდება. როცა ადამიანების მორალური გრძნობები ილახება ან რამე გზით იბლოკება, მასში ბნელი მხარე ისადგურებს. წარმოიდგინეთ ადამიანი, რომელმაც იცის, რომ ცოლის ცემა ცუდი საქციელია, მაგრამ, დამქანცველი სამუშაო დღის შემდეგ, იგი თვითკონტროლს კარგავს ამას სჩადის. ეს არის ჩვენი ტიპური დამნაშავე?

2007 წელს, ფსიქოლოგმა ნათან დივოლმა (C Nathan DeWall) კენტუკის უნივერსიტეტიდან და მისმა კოლეგებმა, გენიალური ექსპერიმენტის შედეგები გამოაქვეყნეს, რომელიც ამ დაშვებას ამოწმებდა. თავდაპირველად, მათ ექსპერიმენტის მონაწილეებს თვითკონტროლი მოუშალეს: კოლეჯის სტუდენტები აიძულეს, მიმზიდველ დესერტზე უარი ეთქვათ, ან კომპიუტერის ეკრანის კონკრეტული ნაწილისთვის თვალი აერიდებინათ. შედეგად, სტუდენტები თავიანთ მსჯელობებსა და ქცევებში მნიშვნელოვნად გააგრესიულდნენ. მაგალითად, ისინი მეტად მიდრეკილნი გახდნენ, შეგნებულად ჩაერთოთ ხმამაღალი ხმაური სხვა ადამიანის ყურსასმენებში.

ექსპერიმენტებმა ამ აგრესიულ ქმედებებში კანონზომიერება გამოავლინა: აგრესია მხოლოდ წინა პროვოკაციის საპასუხოდ ჩნდებოდა. ყურსასმენებთან დაკავშირებულ ექსპერიმენტში, აგრესია მიმართული იყო ადამიანზე, რომელმაც, მონაწილეთა აზრით, მათ უსამართლო ამოცანა დაავალა. როდესაც არ ყოფილა არანაირი პროვოკაცია, სტატისტიკური განსხვავება მათ შორის, ვისაც შეზღუდვები დაუწესდა და ვისაც არ დაწესებია, – არ ყოფილა. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, აგრესია შემთხვევითი აფეთქება არ ყოფილა. პირიქით, ჩანდა, რომ ექსპერიმენტის მონაწილენი სიმშვიდის შენარჩუნებას ცდილობდნენ.

სრულიად შესაძლებელია, მსგავსი ექსპერიმენტები იმას მოწმობდეს, რომ ძალადობა თვითკონტროლის დაკარგვისას ხდება. მაგრამ, შენჯღრევის თეორია ვერ გვცემს პასუხს იმაზე, თუ რატომ ვართ მოტივირებულნი პირველ რიგში ძალადობაზე. ძალადობის იმპულსი ხომ საიდანღაც მოდის?

რა პასუხის პოვნას ველით აქ? განა ჩვენი მიდრეკილება აგრესიის მიმართ სხვადასხვა პროვოკაციების ხლართამდე დაიყვანება? თუ რაიმე უნივერსალური, ძირითადი შაბლონი არსებობს, ერთადერთი გასაღები, რომელიც ძალადობის შემთხვევების უმრავლესობას მოიცავს თითოეულ კულტურაში, მთელი ისტორიის მანძილზე? ეს უკანასკნელი ვარიანტი სოციოლოგიური თეორიისთვის ამბიციურ მიზნად ჟღერს. მაგრამ, უდავოდ ამბიციურია მეორე განზოგადებული მიდგომა ძალადობის მიმართ, რასაც მე „რაციონალურ თეორიას“ ვუწოდებდი.

ამ თვალსაზრისის მიხედვით, ძალადობა მხოლოდ ინსტრუმენტული მიზნების მიღწევის საშუალებაა. მაგალითად, მეტოქე მემკვიდრეების მკვლელობა ხანდახან შესანიშნავი იდეაა, თუ თქვენ მეფობა გსურთ. იქნება ეს ბრძოლა ძმებს შორის თუ ქვეყნებს შორის, – რაციონალური არჩევანის ეს მოდელები გვკარნახობს, რომ ძალადობის ალბათობა მაშინ იზრდება, როცა მისგან მოტანილი სარგებელი მატულობს, ან როცა ზარალი მცირდება.

თეორია რამდენიმე ემპირიულ წარმატებასაც ეყრდნობა. რიჩარდ ფელსონმა (Richard Felson), პენსილვანიის უნივერსიტეტის სოციოლოგიისა და კრიმინოლოგიის პროფესორმა, აღმოაჩინა, რომ ძმებსა და დებს შორის ბრძოლის ალბათობა მაშინ იზრდება, როცა იქვე მშობლები არიან. უმცროსი ასაკის და-ძმები ხშირად შედიან კონფლიქტში, თავს ნაკლებად იკავებენ, რადგან იციან, რომ მშობლები ჩაერევიან, და ამით პოტენციურ ზარალს არიდებენ თავს. ვინჩენცო ბოვემ (Vincenzo Bove), დიდი ბრიტანეთის უორიკის უნივერსიტეტის პოლიტიკისა და საერთაშორისო კვლევების ასოცირებულმა პროფესორმა და მისმა კოლეგებმა, ახლახან დაადგინეს, რომ უცხო ქვეყნები გაცილებით ხშირად ერთვებიან კონკრეტულ ქვეყანაში მიმდინარე სამოქალაქო ომში, როცა ამ ქვეყანას ნავთობის დიდი მარაგი გააჩნია.

მაგრამ, კვლავ თავსატეხის წინაშე აღმოვჩნდით. ადამიანები ხშირად მიმართავენ ძალადობას, როცა არაძალადობრივი მოქმედების ნებისმიერი გამოვლინება გაცილებით ეფექტური იქნებოდა. როგორც ბაუმაისტერი და მისი კოლეგები აღნიშნავენ სტატიაში „სახიფათო თვითშეფასების დამოკიდებულება ძალადობისა და აგრესიის მიმართ“ (Relation of Threatened Egotism to Violence and Aggression, 1996), ომები ორივე მხარეს აზარალებს, დანაშაულთა უმრავლესობას მხოლოდ პატარა ფინანსური მოგება მოაქვს, ტერორიზმი და მკვლელობები თითქმის არასოდეს იწვევს სასურველ პოლიტიკურ ცვლილებებს, გაუპატიურებათა უმრავლესობას არ მოაქვს სექსუალური სიამოვნება, წამების შედეგად იშვიათად თუ არის შესაძლებელი ზუსტი და სასარგებლო ინფორმაციის მოპოვება.

2007 წელს, ანთროპოლოგებმა ჯერემი ჯინჯსმა (Jeremy Ginges) ნიუ-იორკის სოციალური კვლევების ახალი სკოლიდან და სკოტ ატრენმა (Scott Atran) საფრანგეთის სამეცნიერო კვლევების ნაციონალური ცენტრიდან, ახლო აღმოსავლეთის კონფლიქტის შესახებ ისრაელისა და პალესტინის მოქალაქეები გამოკითხეს. ამ ინტერვიუების დროს, მკვლევარებმა მონაწილეებს რიგი ჰიპოთეტიური მშვიდობიანი გარიგებები შესთავაზეს; ზოგიერთი გარიგება სადავო მიწაზე უარის თქმის სანაცვლოდ მატერიალურ სტიმულებსაც შეიცავდა. შედეგად, მონაწილეებში ერთგვარმა შეუთანხმებლობამ იჩინა თავი. რესპონდენტების უმრავლესობა სადავო მიწებს განიხილავდა, როგორც დამატებით რესურსს: რაციონალური პროგნოზის შესაბამისად, ისინი მზად იყვნენ, სანაცვლოდ დაწესებული კომპენსაცია მიეღოთ და მშვიდობიან შეთანხმებაზე მოეწერათ ხელი.

მაგრამ, მათგან განსხვავებით, კვლევის სხვა მონაწილეებს მიწა სიწმინდედ ესახებოდათ, რომელიც მათ თემურ ინტერესს იყო მიბმული. ამ მონაწილეებში, ფინანსური კომპენსაციის ოდენობის გაზრდამ გარიგების თანხმობის მოტივაციის დაქვეითება გამოიწვია. მათ დიდი დოზით გამოავლინეს რისხვა და ზიზღი, ასევე, ისინი მეტად მიდრეკილნი გახდნენ ძალადობის მიმართ. რაციონალური მოდელი მსგავს მონაცემებს ვერ ამუშავებს. მატერიალური წახალისების დამატება სიტუაციას არასოდეს უნდა აუარესებდეს, თუ შესაბამისი სარგებელი, რომელზეც ადამიანები ზრუნავენ, თავისი ბუნებით არამატერიალური არაა.

ასეა თუ ისე, მგონია, რომ ძალადობის შესახებ ორივე წამყვანი თეორია წარუმატებელია. ვერც შენჯღრევის თეორია და ვერც რაციონალური თეორია იმის სრულ სურათს ვერ გვიჩვენებს, თუ რატომ აყენებენ ტკივილს ერთურთს ადამიანები. და როცა ჩვენ ამ თეორიებს ვეყრდნობით, რათა ძალადობა შევამციროთ, ასევე ვმარცხდებით. რა გვჭირდება?

ამ თემამდე ირიბი გზით მივედი. ჩემთვის ყოველთვის მწვავე საკითხი იყო ის, რომ როდესაც ადამიანები რამეს არ ეთანხმებიან, ძალადობა მაშინ სჭირდებათ. რატომ იყო ბავშვის ცემა გაცილებით მისაღები ქმედება 50 წლის წინ, ვიდრე ახლა, და რატომ არის მისაღები იგი სამხრეთელი ამერიკელებისთვის, ვიდრე ჩრდილოელებისთვის? რატომ არის შემზარავი ქალის მკვლელობა ღალატის გამო დასავლეთში, მაშინ, როცა მსოფლოს სხვა ნაწილში ამ პრაქტიკას არა მხოლოდ ეთანხმებიან, არამედ აქეზებენ კიდეც?

იმის გასაგებად, თუ როგორი განსხვავებული შეიძლება იყოს დამოკიდებულებები სხვადასხვა კულტურებში, ლოს-ანჯელესის კალიფორნიის უნივერსიტეტის ანთროპოლოგ ალან ფისკთან (Alan Fiske) მუშაობას შევუდექი. ჩვენ ერთად გავაანალიზეთ ძალადობრივი პრაქტიკები სხვადასხვა კულტურებსა და ისტორიაში, ჩანაწერები ომებზე, წამებებზე, გენოციდებზე, ღირსების აღდგენის სახელით ჩადენილ მკვლელობებზე, ადამიანების თუ ცხოველების მსხვერპლშეწირვებზე, მკვლელობებზე, თვითმკვლელობებზე, ინტიმური პარტნიორის მხრიდან ძალადობაზე, გაუპატიურებაზე, ფიზიკურ სასჯელზე, სიკვდილით დასჯაზე, სასამართლო განჩინებებზე, პოლიციის სისასტიკეზე, კასტრაციაზე, დუელზე, მტრობაზე, სპორტისა და ძალადობის კვეთაზე და სხვ. დავამუშავეთ პირველი პირის მონათხრობები, ეთნოგრაფიული დაკვირვებები, ისტორიული კვლევები, დემოგრაფიული მონაცემები, ძალადობის ექსპერიმენტული კვლევები.

მართალი რომ ვთქვა, დეპრესიული სამუშაო იყო. არავის სურს, იკითხოს ყველა იმ საზარელ სისასტიკეზე, რასაც ადამიანები სჩადიან. მაგრამ, ეს სამუშაო ნაყოფიერიც გამოდგა. ჩვენ მართლაც მივაგენით საერთოს მთელ ამ ძალადობებში. ეს გამაერთიანებელი თემა ხსნიდა გაცილებით ბევრ რამეს, ვიდრე ვიოცნებებდი.

ბევრი კულტურა და ისტორიული ხანა ყოფილა, როცა ადამიანები ბედნიერებას დიდად არ აფასებდნენ, როცა აქტიურად ეძებდნენ ტანჯვას, რადგან მას მორალურ განწმენდად განიხილავდნენ.

ყველა პრაქტიკასა და კულტურაში, ყველა ისტორიული პერიოდის მანძილზე, როცა ადამიანები ძალადობას ამართლებენ და მასში მონაწილეობენ, – მათი ძირითადი მოტივი მორალური ხასიათისაა. „მორალურში“ ვგულისხმობ, რომ ადამიანები სისასტიკეს იმიტომ იჩენენ, რომ ამას ვალდებულებად თვლიან; რომ თავიანთი ძალადობა აუცილებლობად მიაჩნიათ. მათ იციან, რომ სრულიად ადამიანურ არსებებს აზიანებენ, მაგრამ, მიუხედავად ამისა, ისინი ფიქრობენ, რომ ვალდებულნი არიან. ძალადობა მორალის ფსიქოპათიურ უკმარისობას სულაც არ უკავშირდება. პირიიქით, იგი მომდინარეობს მორალური უფლებებისა და ვალდებულებების გაცნობიერების შედეგად.

ამერიკის სამხრეთში დედა სცემს თავის ბავშვს, რომ მან მისი პასუხისმგებლიანი ზრდასრულობა უზრუნველყოს, რადგან ეს უკანასკნელი მის ავტორიტეტს არ ემორჩილება, ბანდების ლიდერები და პარტიზანი მებრძოლები სასტიკად უსწორდებიან ახალწვეულებს, რათა ისინი სამუდამოდ მოიჯაჭვონ და ხელმძღვანელობის უდრტვინველ მორჩილებას შეაგუონ – ამას ხომ ბრძოლაში გადამწყვეტი მნიშვნელობა ენიჭება. პაპუა-ახალ გვინეელი მამა თავის ვაჟს მდუღარე ცხიმს ასხამს ხელზე და იმედოვნებს, რომ ეს უკანასკნელი ამას სტოიკურად აიტანს: თუ ბავშვს საზოგადოებაში პატივისცემის დამსახურება უნდა, ეს ძალზე მნიშვნელოვანია. ბიჭი ერთვება ჩხუბში, რადგან მეორე ბიჭმა პირველმა დაარტყა, მამამ კი ასწავლა, რომ თავი უნდა დაიცვას და არავის მისცეს დაცინვის უფლება; – აი მხოლოდ მაშინ ხდება იგი კაცი.

ჩრდილოეთ ინდოეთის სოფლად მცხოვრები ძმა თავის დას კლავს, რადგან ამ უკანასკნელის სექსუალურმა ღალატმა მთელი ოჯახი „შეარცხვინა“. ქალის სიკვდილი ამ შემთხვევაში ოჯახის ღირსების და თემის დაკარგული ნდობის აღდგენის ერთადერთი გზაა. ამერიკული კოლეჯის სტუდენტი ნაცნობ ქალს აუპატიურებს, რათა „დაუბრუნდეს“ ქალებს, რომლებმაც იგი უარყვეს. ამიტომ, მას მიაჩნია, რომ ქალები მისი დაქვემდებარებული არსებები არიან, და მათ აქვთ მორალური ვალდებულება, შეასრულონ მისი ბრძანებები. თვითმკვლელი ამფეთქებელი ახლო აღმოსავლეთიდან თავს იკლავს და ხოცავს სხვებს იმ ავტორიტეტის სახელით, რომელსაც პატივს სცემს, ასევე, იმ თანამემამულეების ერთგულების სახელით, რომლებიც ასევე დაიხოცებიან. ამერიკელი მფრინავი ISIS-ის მისიას ბომბავს და რამდენიმე ტერორისტს იქვე მყოფ სამოქალაქო ადამიანებთან ერთად ხოცავს, რადგან მისმა უფროსმა ჩათვალა, რომ ეს მისაღები დანაკარგია, საერთო სიკეთის – მტრის სიკვდილის – მისაღწევად.

მსგავსი მაგალითების ჩამოთვლა უსასრულოდ შეიძლება. თითოეულ შემთხვევაში, ძალადობრივი აქტი შემსრულებელთა, მეთვალყურეთა, ზოგიერთ შემთხვევაში კი თავად მსხვერპლთა მხრიდან გამართლებულად აღიქმება.

ამავდროულად, თუ ძალადობა მოტივირებულია მორალური გრძნობებით, მაშ რისი მიღწევა სურთ ამით მოძალადეებს? ზოგადო სურათი, რომელიც აქედან იკვეთება, იმაში მდგომარეობს, რომ ძალადობა სოციალური ურთიერთობების დასარეგულირებლად ხდება.

მაღლა მოყვანილ მაგალითებში, ჩანს მშობლების დამოკიდებულებები შვილებთან, მებრძოლებისა – მეთაურებთან, ოჯახისა – თემთან, კაცებისა – ქალებთან, ადამიანებისა – ღმერთებთან. ყველა შემთხვევაში, დამნაშავეები ძალადობას იყენებენ თავიანთი ფასეული ურთიერთობებისთვის – მათი შექმნის, მხარდაჭერის, გაუმჯობესების, შეცვლის, დაცვის, შურისძიების, გლოვის სახელით.

რა თქმა უნდა, ადამიანები და კულტურები განსხვავდება იმით, თუ რა ფორმით კეთდება ეს, და იმ კონტექსტებით, სადაც ისინი ძალადობას სწორი გადაწყვეტილებისთვის მისაღებ საშუალებად მიიჩნევენ, მაგრამ მიზანი ერთი და იგივეა. ძალადობის მიზანი მორალური წესრიგის შენარჩუნებისკენ სწრაფვაა.

ბევრისთვის ეს გაუგებარი იქნება. რა თქმა უნდა, ტკივილი საშინელებაა. ვიღაცის ზნეობრიობის საფუძველი უნდა იყოს მისი „მოწესრიგება“ მაშინ, როცა ეს აუცილებელია. მაგრამ, ეს გულისხმობს, რომ ცხოვრებაში მორალური ფასეულობების მიზანი ბედნიერებისკენ სწრაფვა და ტკივილის აცილებაა. ამას ასახავს თანამედროვე დასავლური იდეალები. უამრავი კულტურა და ისტორიული პერიოდი ყოფილა, როცა ადამიანები დიდად არ აფასებდნენ ბედნიერებას, ანდა სულაც აქტიურად ეძიებდნენ ტანჯვას, რადგან მას მორალურ განწმენდად აღიქვამდნენ. XVI საუკუნის დასასრულისა და XVII საუკუნის დასაწყისის პროტესტანტულ რელიგიურ სახელმძღვანელოში ნათქვამია, რომ ტკივილი მორალური სიკეთეა, რომელის აღტაცებით უნდა მივიღოთ. სიკვდილით დასჯა ხშირად სახალხო სანახაობა იყო, რომელზეც ოჯახები მე-18-მე-19 საუკუნეებში პიკნიკებს აწყობდნენ.

შესაძლოა, გაგვიჩნდეს სურვილი, რომ ეს პრაქტიკები ისტორიულ ხდომილებებს ან სადისტურ აქტებს მივათვალოთ. მაგრამ, 2011 წლის გაზაფხულზე, ამერიკელები ქუჩებში უსამა ბინ ლადენის მოკვლას ზეიმობდნენ, გასულ ზაფხულს კი, ისრაელელები გორაკებზე ავიდნენ, რათა ღაზას სექტორზე ბომბების აფეთქებისთვის ედევნებინათ თვალყური. ძალადობას ჩვეულებრივი ადამიანები კვლავ ზარ-ზეიმით ხვდებიან.

ნიშნავს თუ არა ეს იმას, რომ მოძალადე აუცილებლად კარგად გრძნობს თავს, ან რომ ადამიანები მის გამოყენებას უკონფლიქტოდ თანხმდებიან? – არა. ადამიანებს სძულთ ერთმანეთისთვის ტკივილის მიყენება. შესაძლოა, ეს უკიდურესად უსიამოვნო და ტრავმული იყოს და ამისთვის საჭირო იყოს სპეციალური წვრთნა, საზოგადოებრივი მხარდაჭერა და გამოცდილება. მაგრამ ეს ბევრ მორალურ პრაქტიკაზე ვრცელდება. ძნელია, თქვა სიმართლე ან დაიცვა ის, რაც სწორია. ადამიანები ამას ხშირად ეწინააღმდეგებიან და არ ასრულებენ იმას, რაც მათ მოეთხოვებათ. ბევრი ჩვენგანი დათანხმდება იმას, რომ მორალურად გამართლებულია გაყინულ წყალში გადახტომა და ვიღაცის გადარჩენა დახრჩობისგან, მაგრამ ეს იმას არ ნიშნავს, რომ ამით ვტკბებით.

შესაძლოა, ეს ყველაფერი ზედმეტად მოსახერხებლად ჟღერდეს. ზოგიერთ მოძალადე ადამიანს შეუძლია, თქვას, რომ მისი მოქმედებები მორალურად მოტივირებული იყო. საიდან ვიცით, რომ ისინი ცრუობენ? განა უადვილესი არაა, მორალური გამართლება მოვუძებნოთ იმას, რაც სინამდვილეში მოტივირებულია ეგოიზმით ან ბოროტებით?

ეს კარგი კითხვაა, თუმცა საერთო სურათს დიდად არ ცვლის. ჩვენ უნდა გვახსოვდეს, რომ თავიანთი ქმედებების გამამართლებლები თავიანთი საზოგადოების ზნეობრივ იდეებზე გველაპარაკებიან. თუ ამერიკული ფეხბურთის მოთამაშე რეი რაისი (Ray Rice) ამტკიცებს, რომ საცოლემ მას დაარტყა და შეაფურთხა, და მხოლოდ მას შემდეგ უთავაზა მას მუშტი რაიმ 2014 წელს, – ეს იმიტომ ხდება, რომ დამნაშავე გრძნობს: თავის გულშემატკივრების თვალში ამით მისი დანაშაული მცირდება. თუ ადამიანები მასზე მართლა ზრუნავენ, მნიშვნელობა არ აქვს, მართალია თუ არა რაისის მტკიცება – იგი მართალია. დამნაშავეების მობოდიშება შეესაბამება მათ მორალურ სტანდარტებს, ვისკენაც იგია მიმართული.

თუ საშიში ადამიანები ნამდვილ მორალურ დებულებებს მოიშველიებენ, ჩვენ ზნეობრიობის საგანგაშო ასპექტის წინაშე აღმოვჩნდებით.

შეეცადეთ, მიიღოთ საპირისპირო: წარმოიდგინეთ, რომ მორალური გამართლება ყოველთვის უბრალო თვალთმაქცობაა, რათა დამნაშავე განსაცდელისგან იხსნას. პირველი, რასაც ამ დროს შეამჩნევთ, ისაა, რომ დამნაშავე მორალს ძალზე მოუქნელად ეფარება. დავუშვათ, რომელიმე მძიმე დანაშაულის ჩამდენი ციხეში მოხვედრისგან თავის არიდებას ცდილობს. რა უნდა თქვას მან ამ დროს? – მან მუდმივად უნდა ამტკიცოს, რომ ის, რაც გააკეთა, იყო სწორი და მსხვერპლი ამას იმსახურებდა. ეს სიბრიყვე იქნებოდა. არა, მან უნდა უარყოს, რომ ეს ამბავი საერთოდ მოხდა, ან თქვას, რომ ეს უბედური შემთხვევა იყო, ან რომ იმ დღეს თავის ჭკუაზე არ იყო. რაღა თქმა უნდა, ამას დამნაშავეები სასამართლოზე ყოველთვის ამბობენ. ვიდრე ადვოკატები მათ საქმეებს მიხედავენ, ისინი თავიანთი ნამოქმედარით მეგობრებთან და მეზობლებთან ტრაბახობენ – ადამიანებთან, რომლებიც მათ მორალურ კოდექსს იზიარებენ.

ძალადობის მორალურ გამართლებას დამაჯერებლობის ისეთივე მცირე შანსი აქვთ, როგორც ჩვენს დაფიქრებას იმაზე, რომ იქნებ ისინი ცოტათი გულწრფელნი მაინც არიან. ეს წარუმატებელი აზრია. თუ ჩვენ ვაღიარებთ, რომ სახიფათო ადამიანები მოქმედებდნენ ნამდვილი მორალური მოსაზრებებით, ჩვენ ზნეობრიობის სუბიექტურ ასპექტს ვაწყდებით. სულ ცოტა, ჩვენ უნდა დავუშვათ იმის შესაძლებლობა, რომ ამაში გულწრფელად თავგზის აბნევაა შესაძლებელი. და როგორც კი ისე შორს შევტოპავთ, რომ ვხვდებით: შესაძლოა, ჩვენ ვცდებით.

შესაძლოა, ეს იაფფასიან რელატივიზმად ჟღერდეს. მაგრამ, აქ არის ფსიქოლოგიური ტენდენცია, რომელიც სერიოზულად უნდა აღვიქვათ. იმას, რაც ემპირიულად ხდება, როდესაც ჩვენ მორალურ ფასეულობებს ისეთ ობიექტურ ფაქტებად აღარ აღვიქვამთ, რომლებიც ჭეშმარიტია ყველა დროსა და სივრცეში, – განვიხილავთ უკვე სუბიექტურ აზრად, რომელიც განსხვავებულია კულტურებისა და ისტორიის მიხედვით. უკიდურეს შემთხვევაში, ამ დროს ჩვენ ჩვენსავე დამოკიდებულებებს ვკარგავთ.

2013 წელს, ფსიქოლოგმა კეით ჰოლიოაკმა (Keith Holyoak) ლოს-ანჯელესის კალიფორნიის უნივერსიტეტიდან და მე, ექსპერიმენტის მონაწილეებს იმის მონაცემები წარვუდგინეთ, რომ გარკვეული ძალადობრივი ქმედებების ჩამდენები თავიანთ ნამოქმედარს ნანობდნენ, ხოლო სხვა ადამიანები მათ ნამოქმედარს მორალურად გამართლებულად მიიჩნევდნენ. კერძოდ, ჩვენ ექსპერიმენტის ზოგიერთ მონაწილეს ვთხოვეთ, წაეკითხა სტატია, რომელიც იცავდა ქალის გენიტალიების დამასახიჩრებელი ოპერაციების ჩამტარებელი თემების უფლებებს, თუ ეს საზოგადოების მორალურ შეხედულებებს შეესაბამებოდა. მეორე ჯგუფმა წაიკითხა სტატია, სადაც ამტკიცებდნენ, რომ მსგავსი ოპერაციები უპირობო ბოროტება იყო. საკონტროლო ჯგუფმა წაიკითხა სტატიები კულინარიის შესახებ. აღსანიშნავია, რომ ის მონაწილეები, რომლებმაც „რელატიური“ სტატია წაიკითხეს, უფრო მეტად მიდრეკილნი გახდნენ, ტყუილით გაევლოთ შემდგომი ტესტი, ვიდრე „აბსოლუტური“ ან კულინარიული სტატიის მკითხველნი. ერთი მორალური დებულებისთვის უბრალო მიმართვამ სხვა, თითქოს განცალკევებულ სფეროში მორალური ქცევის მოშლა გამოიწვია.

ჩემთვის უკეთესი იქნებოდა, მეცხოვრა სამყაროში, სადაც დამნაშავეები ფიქრობენ, რომ ძალადობა და მასში მონაწილეობა ნებისმიერ შემთხვევაში შეცდომაა. ეს ის სამყარო არაა, სადაც ჩვენი ვცხოვრობთ, მაგრამ, ამ საბაზისო ფაქტის აღიარების უარყოფამ, შესაძლოა, ჩვენი საკუთარი მორალური კომპასის შექმნას შეუწყოს ხელი. იგი ასევე შეუშლიდა ხელს იმ ჩარევებს, რომელთა მეშვეობითაც ზიანის მიყენებას შევძლებდით. მოდით, გადავდოთ წამოჭრილი ფილოსოფიური კითხვები და ვაღიაროთ, რომ ძალადობის შესახებ მორალური თვალსაზრისით აზრთა სხვადასხვაობა არსებობს. როგორ არის შესაძლებელი ძალადობის შემცირება იმ შემთხვევაში, თუ მას მორალურად მოტივირებულად გავიაზრებთ?

ჩვენ მრავალი წლის მანძილზე ვცდილობდით კრიმინალის შემცირებას თავისუფლების აღკვეთის, ფსიქიკური პრობლემების მქონეთათვის შეზღუდვების დაწესების გზით. პოტენციურ დამნაშავეებს ვასწავლიდით მეტ თვითკონტროლს. ერთ შეხედვით, ეს სწორ სტრატეგიებს ჰგავს. მაგრამ, ეს ყველაფერი მიზანს ვერ აღწევს.

კრიმინოლოგიაში ერთ-ერთ ყველაზე საიმედო მეთოდად ითვლება სასჯელის გაზრდა, მაგრამ ამას მცირე შემაკავებელი ეფექტი გააჩნია. ადამიანები არც ისე მგრძნობიარენი არიან დანაშაულის პოტენციურ საშიშროებაზე, როგორც ამას რაციონალური არჩევანი გვკარნახობს. რადგან ძალადობრივი ქმედებების უმრავლესობას ფსიქიკურად ჯანმრთელი ადამიანები სჩადიან, კანონმდებლობა, რომელიც ძირითად ყურადღებას ფსიქიკური პრობლემების მქონე ადამიანებს უთმობს, მაგალითად, მათთვის იარაღის ტარების აკრძალვით, – დანაშაულს მხოლოდ ოდნავ შეამცირებს.

თუ ძალადობა მართლაც არ არის დამნაშავის შეცდომა და მთელი სტრატეგია იმაზე იქნება მიმართული, რომ მან თავი უკეთ გააკონტროლოს, დაიკარგება პრობლემის არსი. გასამართლებულმა შეიარაღებულმა მძარცველმა დანიელ ჯინისმა (Daniel Genis) ახლახან „აგრესიის ჩამანაცვლებელი სავარჯიშო“ (aggression replacement training) ასე აღწერა: „შესაძლოა, ამ სავარჯიშომ გვასწავლა, როგორ დავაღწიოთ თავი სპონტანური გაუგებრობის გამო ერთმანეთზე ძალადობას, მაგრამ, სინამდვილეში, თითქმის ყველანაირი ძალადობა, რაც კი ციხეში მინახავს, იყო წინასწარგანზრახული და დაგეგმილი. ეს არაფრით ჰგავდა იმ აფეთქებებს, რომლის მართვასაც დასახელებული პროგრამა გვასწავლიდა“.

ეს იმას არ ნიშნავს, რომ მსგავსი ჩარევები არასოდესაა საჭირო, განსაკუთრებით იმ შემთხვევებში, როდესაც იგი ძვირი არ ჯდება. მაგრამ, თუ ჩვენ მართლაც გვსურს ძალადობის ხარისხის დაქვეითება, საკუთარ მორალურ მოტივებზე უნდა გავამახვილოთ ყურადღება. უფრო მარტივად რომ ვთქვათ, ძალადობა ამორალური უნდა გავხადოთ. ეს უნდა ვრცელდებოდეს როგორც შემსრულებლებზე, ასევე იმ ადამიანებზე, ვისაც ისინი ანაღვლებს. ძალადობა მხოლოდ მაშინ შემცირდება, როდესაც იგი ყველა ასპექტში ურთიერთობების დარღვევად განიხილება.

რაც შეეხება კანონის მეორე მხარეს არსებულ ძალადობას: პოლიციელების სისასტიკის თავიდან ასარიდებლად, ამერიკელი ადვოკატები ტანზე დამაგრებული კამერების აუცილებლობაზე საუბრობენ. იმუშავებს თუ არა ეს მეთოდი? ბევრი მტკიცებულება არსებობს იმისა, რომ ადამიანები ნაკლები ალბათობით მონაწილეობენ მათი აზრით ამორალურ  ქცევაში, როცა იციან, რომ მათ უთვალთვალებენ. ამ მოსაზრების თანახმად, თუ პოლიციელმა იცის, რომ მას თვალყურს ადევნებენ, იგი მორალურად არასწორ ქმედებას არ ჩაიდენს. მაგრამ, საქმე იმაშია, რომ პოლიციელებისა და საზოგადოების დიდი ნაწილი თავის ქმედებებში ცუდს ვერაფერს ხედავს. არ არსებობს მონაცემები, რომელზე დაყრდნობითაც ვივარაუდებდით, რომ ადამიანები ნაკლები ალბათობით ჩაიდენენ მოქმედებებს, რომელიც, მათი აზრით, მორალურად გამართლებულია, როცა მათ იციან, რომ თვალყურს ადევნებენ. ამიტომაც, გაურკვეველია, რამდენად სასარგებლოა სხეულზე დამაგრებული ტელეკამერები, თუ არ იქნება ზედმიწევნითი მითითება ხელმძღვანელობისგან ან კულტურისგან, რომელიც ძალადობის არასაჭირო გამოყენებას კრძალავს.

თავის ნაშრომში ბოსტონის ბანდებში ძალადობის შემცირებასთან დაკავშირებით, კრიმინოლოგი დევიდ კენედი (David Kennedy) ჩარევის ორგანიზებაში გვეხმარება. მკვლელები აწყდებიან ადგილობრივ ლიდერებსა და მსხვერპლთა ოჯახებს, რომლებიც მუდმივად საუბრობენ მკვლელობების უსამართლობაზე და ამბობენ, რომ ვინმეს მიმართ ძალადობა მათ ურთიერთობებს აფუჭებს ყველასთან. ასევე, არსებობს იურიდიული სანქციები, თუმცა ეს თავისთავად საკმარისი არაა. კრიტიკულად, ეს გზავნილი უნდა მოდიოდეს პატივსაცემი ადამიანებისგან, თავად მკვლელის სოციუმში. როგორც კენედი ამბობს, „ყველაზე დიდი მნიშვნელობა აქვს თავად მკვლელის შეხედულებებს სწორი და არასწორი ქმედებების შესახებ, და მათ აზრს, ვიზეც ზრუნავენ და ვისაც პატივს სცემენ“.

ჩიკაგოს სოციალური პროგრამა, სახელწოდებით CureViolence (“ძალადობისგან განკურნება”), ძალზე წარმატებული იყო. იგი გულისხმობდა საზოგადოების პატივსაცემი წევრების ჩარევას მორალური მოწოდებებით, რომელიც სოციალურ-რელატიურ შედეგებზე იყო ფოკუსირებული მანამ, სანამ საპასუხო ძალადობა მოხდებოდა. პროგრამის კვლევამ გვიჩვენა, რომ ამგვარმა ჩარევამ იმ რაიონებში, სადაც იგი განხორციელდა, იარაღით დაპირისპირების რიცხვი 16-28%-ით შეამცირა.

ძალადობის კულტურის შეცვლა ადვილი როდია. ჩვენ ადამიანებს სტრუქტურული, ეკონომიკური, ტექნოლოგიური და პოლიტიკური საშუალებები უნდა მივცეთ იმის გასაგებად, რომ მათი ურთიერთობების მოგვარება მშვიდობიანი გზითაა შესაძლებელი. სოციალურმა ჯგუფებმა უნდა ისწავლონ შერცხვენა და გაქცევა ნებისმიერისგან, ვინც სხვას ტკივილს მიაყენებს. ეს შესაძლებელია.

კულტურები მართლაც იცვლება. გლობალურად, ძალადობის მაჩვენებელი ქვეითდება. ადამიანები ყველგან პოულობენ თავიანთი მორალური მოსაზრებების და სოციალურ-რელატიური მიზნების არაძალადობრივი გზით განხორციელების საშუალებებს. მაგრამ, ეს იმას არ ნიშნავს, რომ ჩვენი სამუშაო დასრულებულია. ადამიანები ჯერ კიდევ აყენებენ ტკივილს და ხოცავენ ერთმანეთს, რადგან ზოგიერთი მიიჩნევს, რომ ეს სწორი საქციელია. მაგრამ, თუ ძირითადი სოციალური ჯგუფები მათ იმას გააგებინებენ, რომ ისინი ვალდებულნი არ არიან, ძლიერები იყვნენ, – ისინი ამას აღარ ჩაიდენენ. როგორც კი ყველა, ყველგან, მართლა გაიგებს, რომ ძალადობა არასწორია, – იგი დასრულდება.

სტატიის ორიგინალი შეგიძლიათ, იხილოთ აქ.